KS. INF. IRENEUSZ SKUBIŚ: - Mówi się, że media to czwarta władza. Czy Ojciec Profesor podziela to stwierdzenie?

O. PROF. LEON DYCZEWSKI OFMConv: - Powiedziałbym nawet, że to określenie stabilizuje się, w społeczeństwie ukształtował się bowiem system medialny. W każdym społeczeństwie można wyróżnić system polityczny, gospodarczy, kulturowy i ostatnio wykształcił się bardzo wyraźnie system medialny. System polityczny ma nam zapewnić bezpieczeństwo zewnętrzne, czyli suwerenność państwową, i bezpieczeństwo wewnętrzne, czyli dobre prawa dla funkcjonowania życia społecznego; celem systemu gospodarczego jest podwyższanie standardu życia - nie jakiejś grupie czy kategorii obywateli, lecz wszystkim ludziom, od najbiedniejszych do bogatych; system kulturowy kształtuje wartości, normy, wzory zachowań, obyczaje, wzajemne relacje między ludźmi; system medialny zaś dostarcza nam informacji, informuje nas o wszystkim, co się dzieje. Informacja jest dzisiaj tak istotna, że ten, kto ma pełniejszą informację i dobrze ją wykorzystuje, łatwiej osiąga swoje cele, pełniej może się realizować, może też sprawować władzę nad innymi. Dlatego dzisiaj jest ogromna walka o informacje. Występuje również zjawisko manipulacji informacjami oraz propaganda wybranych informacji. Widzimy także, że rozwijają się również instytucje, które zajmują się gromadzeniem informacji, przetwarzaniem ich i upowszechnianiem. Dlatego media odgrywają bardzo dużą rolę w życiu społecznym. Władza formalna, partia rządząca i partie opozycyjne, zabiegają o łaskawość mediów dla siebie. Czynią wiele, aby mieć je po swojej stronie, aby mieć na nie wpływ, bo kto ma media za sobą, ten dzisiaj rządzi, a kto nie dba o nie, lub co gorsze lekceważy je i walczy z ludźmi mediów, ten przegrywa. Jak najbardziej zasadne jest więc powiedzenie, że media są czwartą władzą, czyli czwartym systemem nowoczesnego życia społecznego.

- Mówiąc o informacji, zapytam o jej jakość.

- Jakość informacji to przede wszystkim jej rzetelność, wyrażająca się przede wszystkim w jej zgodności z rzeczywistością, o której informuje. Żeby mieć pewność, że informacja jest zgodna z rzeczywistością, czyli prawdziwa, musi być oparta na kilku źródłach. Dziennikarz, formułując informacje i przekazując je odbiorcom, nie może dzisiaj oprzeć się tylko na jednym źródle. Już Thomas Jefferson (koniec XVIII wieku) powiedział, że prasa kłamie i nie można jej wierzyć. W XXI wieku prasa jeszcze bardziej kłamie. Jeżeli więc pozyskuję jakąś informację z mediów, to winienem sięgnąć po kilka mediów, kilka źródeł. Sprawdzenie źródła informacji jest szczególnie ważne wtedy, kiedy informacja dotyczy osób, ważnych problemów czy ważnych wydarzeń. Tu nie można oprzeć się na jednym źródle, musi być ich kilka. Samoczynnie powstaje pytanie przede wszystkim o tych, którzy pracują w mediach. Powinni oni tak formułować informacje i w taki sposób je przekazywać, aby one pomogły odbiorcy rozumieć to, co się wydarza. Niestety, dzisiejsze informacje otrzymujemy najczęściej w formie newsów, czyli bardzo krótkich i sensacyjnie sformułowanych wiadomości, które wcale nie pomagają odbiorcy w rozumieniu rzeczywistości, do której go odnoszą. Przykładowo informacja o wypadku drogowym jest tak sformułowana i przekazana, że odbiorcy tylko dowiadują się o nim, a powinna być tak podana, abyśmy rozumieli przyczyny i skutki wypadku, aby ta wiedza kształtowała w nas ostrożność, szacunek dla życia, wrażliwość na nieszczęścia, które są skutkiem wypadku.

- Mamy dziś bardzo szerokie forum dziennikarskie. Jak Ojciec Profesor ocenia jego kondycję?

- Nie jest prawdą, że informacja jest oderwana od osobowości dziennikarza. Każda informacja jest zbierana, przetwarzana, formułowana i przekazywana na bazie osobistej wiedzy, doświadczeń i przeżyć dziennikarza. Zauważmy, jeżeli zdarzy się w Polsce coś wyjątkowego, to na ekranie telewizji pojawiają się raczej dziennikarze w wieku 40-50 lat, którzy interpretują to wydarzenie bardziej wszechstronnie i głęboko. Do codziennych newsów zaprasza się natomiast dziennikarzy młodych. Są bardzo inteligentni i wykształceni, ale nie mają jeszcze tego filtru wiedzy, doświadczeń i przeżyć, nie mają tej skali porównawczej z zasadami etyki i życia społecznego, jaką osiągnęli już doświadczeni dziennikarze. Podobnie jest z wywiadami czy reportażami.
O kondycji polskich dziennikarzy nie wydawałbym generalnego osądu. Dziennikarz jest indywidualnością i dziennikarze są bardzo zróżnicowani. Jeden jest świetny w takiej dziedzinie, drugi w innej. Ale są też partacze. Niestety, upowszechnia się niedobra praktyka, że dany dziennikarz jest od wszystkich problemów i spraw. I oczywiście, informacje, jakie przekazuje, są często pobieżne, płytkie, sensacyjne, nie ukazują problemów wieloaspektowo, nie wywołują u odbiorców pytań, czasami są nierzetelne. Według mnie, dobry dziennikarz przez swoje informacje powinien wywoływać pytania u odbiorców, zmuszać ich do refleksji. Wówczas mamy dobre dziennikarstwo, kiedy dziennikarz swoją informacją tworzy okazję do tego, żeby ludzie myśleli i rozmawiali o tym, o czym ona donosi. Wówczas poszerza się ich świadomość społeczna. Uważam, że słabością dzisiejszego dziennikarstwa jest m.in. to, że dziennikarze nie poszerzają i nie pogłębiają świadomości Polaków w sprawach politycznych, społecznych, gospodarczych, etycznych, religijnych. Informacje na tematy z tych dziedzin życia są dosyć krótkie, pobieżne i często podawane językiem niezrozumiałym.
Dziennikarz, np. wybierający się na konferencję w sprawie in vitro powinien przyswoić sobie terminologię z tego zakresu, wiedzieć, jaki jest stosunek do in vitro w różnych krajach, stanowisko lekarza i prawnika, biologa i kapłana katolickiego, pielęgniarki i matki, kobiety, która nie może mieć dziecka w sposób naturalny. Dobrze przygotowany dziennikarz postawi sensowne pytania uczestnikom konferencji, szczególnie referentom. Jeżeli zaś nie jest wystarczająco przygotowany do tematu, zada ogólne pytania i otrzyma zdawkowe odpowiedzi, a tym samym nie poszerzy świadomości odbiorców na ten temat, odbiorcy nic z jego informacji nie wyniosą dla siebie.

- Zapytam o kompetencje dziennikarzy...

- Dziennikarz musi być kompetentny zarówno w zakresie treści przez siebie przekazywanych, jak i w sposobie przekazu, czyli wymagana jest od niego kompetencja merytoryczna i profesjonalna. Wielu dobrych redaktorów naczelnych najchętniej przyjmuje do współpracy ludzi, którzy ukończyli jakiś kierunek studiów, są specjalistami w danej dziedzinie i w jej zakresie mogą poszerzyć wiedzę u odbiorców. Dziennikarz bez kompetencji merytorycznej tej wiedzy nie poszerzy, będzie wciąż pływał po powierzchni, mówił rzeczy powszechnie wszystkim znane, będzie mało użyteczny społecznie. Werbalnie i ruchowo może być bardzo sprawny, ale merytorycznie będzie nieudolny.

- A co Ojciec Profesor sądzi o tym, kiedy ktoś otrzymuje polecenie odpowiedniego medialnego ustawienia problemu? Taka praktyka znana jest w Polsce.

- Tego typu dziennikarz tak naprawdę nie jest dziennikarzem. On jest przekazicielem cudzych poglądów i postaw. Dziennikarza powinny cechować wolność i autonomia działania oraz dobrze ukształtowane sumienie. Dotykamy tu bardzo ważnej sprawy, tzw. misji mediów. We wspomnianym przypadku dziennikarz działa w interesie naczelnego albo właściciela medium, ale nie pełni misji społecznej. To są dwie różne rzeczy. Sumienie dziennikarza jest bardzo ważne w jego działaniach. Dziennikarstwo nie może funkcjonować bez etyki. Na tę sprawę silny nacisk kładą Amerykanie. Etyka w amerykańskiej edukacji dziennikarskiej jest przedmiotem podstawowym. W dzisiejszych mediach często dominują czynniki polityczny i gospodarczy i w przekazach informacyjnych często są naruszane zasady etyki i życia społecznego, politycy i właściciele wielkich biznesów bowiem nie bardzo liczą się z etyką.

- Co Ojciec sądzi o tzw. dziennikarstwie śledczym?

- Dziennikarstwo śledcze jest nam dzisiaj bardzo potrzebne. Niektórzy ubolewają nad tym, że ono słabnie, także w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, gdzie miało swój początek. Dziennikarz śledczy to najdroższy dziennikarz. Musi chodzić za sprawą nieraz rok, dwa, trzy, a to wymaga dużych nakładów finansowych, ale wtedy wykrywa głęboko ukryte afery gospodarcze, polityczne, najczęściej korupcyjne. Uważam, że w nowoczesnym społeczeństwie dziennikarstwo śledcze jest konieczne.

- Jaka jest różnica między działaniem dziennikarza śledczego a działaniami czynników policyjnych?

- Policja z urzędu musi pilnować porządku, jest w służbie bezpieczeństwa obywateli. Jej działania są niejednokrotnie podległe politykom. Natomiast praca dziennikarza śledczego jest przejawem największej niezależności. Dziennikarz śledczy nie powinien być podległy komukolwiek i ma kierować się dojściem do prawdy. To jest niebywale trudna sprawa, dlatego takie dziennikarstwo słabnie.

- Co jest busolą dla pracy dziennikarza śledczego?

- Etyka. On śledzi jakąś sprawę, i to sprawę społecznie ważną, żeby dojść do prawdy. Nie pracuje dla zemsty czy zaspokojenia ciekawości, tylko żeby została naprawiona sytuacja, która jest niewłaściwa. Ostatnio np. nagłaśniana jest mocno korupcja w służbie zdrowia. Mamy sytuację taką, jaką mamy, tu bardzo łatwo o korupcję. Ale dziennikarz śledczy, przejęty sytuacją społeczną, walczy z korupcją, stara się pokazać, że jest coś niewłaściwego w funkcjonowaniu służby zdrowia w Polsce. Byłoby źle, gdyby w naszej polskiej sytuacji upadło dziennikarstwo śledcze. Ono jest potrzebne, i to bardzo, tylko nie powinno służyć polityce czy biznesowi, ale ludziom i lepszemu funkcjonowaniu życia społecznego.

- Jest zasada, że cel nie uświęca środków. Czy w dziennikarstwie śledczym ta zasada obowiązuje?

- Absolutnie tak, ona obowiązuje wszędzie. Powtarzam: dziennikarz śledczy to nie detektyw, który służy komuś. Dziennikarz śledczy służy prawdzie i to jest ta różnica.

- W Starym Testamencie czytamy o prorokach i ich proroctwach. Z niektórych władcy byli zadowoleni, ale dochodziło też nieraz do zabicia proroka, ponieważ proroctwo było dla władcy niekorzystne. Czy dziennikarstwo można porównać z takim prorokowaniem?

- Dwa zawody są chyba w tej chwili najbardziej niebezpieczne. To dziennikarstwo i duszpasterstwo. Dziennikarz chce ukazać światu coś prawdziwego, czego nie chcą ujawnić politycy i biznesmeni. Dlatego nierzadko przeszkadza. Bardzo trafne jest porównanie dziennikarzy do proroków. Bo dobry dziennikarz to ten, który mówi prawdę. Tak czynił prorok Jeremiasz. Ale jako prorok był pod ochroną prawa boskiego i król Izraela nie śmiał go ruszać. On miał obowiązek mówienia królowi prawdy i król o tym wiedział. Tylko władca, który sprzeniewierzał się Prawu obowiązującemu w Izraelu, zabijał proroków. Tak samo jest i dzisiaj. Dobra czynionego przez dziennikarzy, szczególnie wojennych i śledczych, ktoś może sobie nie życzyć i może ich w różny sposób „unieszkodliwić”.

- Jaka jest różnica między dziennikarzem a kapłanem głoszącym kazanie?

- Widziałbym zasadniczą różnicę. W kazaniu bardzo często mówimy, jak powinno być, ukazujemy coś, co jest powinnością naszego życia, działania, myślenia, mówienia. Taki jest sens kazania - formacja człowieka. Natomiast obowiązkiem dziennikarza jest przede wszystkim ukazywanie prawdy o rzeczywistości, tego, czym ludzie naprawdę żyją, jakie fakty towarzyszą ich życiu, jacy ludzie nimi rządzą. Dziennikarz nie jest od przepowiadania przyszłości, choć jego przesłanie może ją zawierać, ale od ukazywania rzeczywistości, w jakiej żyjemy.

- Spotykamy się czasem z uwagą, że „Niedziela” jest zbyt polityczna. Odpowiadam, że jeżeli mówimy o dzieciach, które nie mają co jeść, o bezrobociu, to przecież mówimy o sytuacji ludzi, która ma też aspekt moralny. Z drugiej strony jednak będzie to polityka, bo wskazuje, że rząd nie radzi sobie z problemami bezrobocia i nędzy...

- Dziennikarz informując o tym, co się dzieje, jednocześnie zabiera głos w sprawach publicznych. Oczywiście, to jest już polityka - ale każdy ma do tego prawo. Nie jest tak, że takie prawo ma tylko partia rządząca czy opozycyjna. Rozróżniłbym tu to, co jest partyjne, i to, co jest polityczne. Do polityki każdy obywatel ma prawo, a więc i redakcja „Niedzieli”, ponieważ jest to życie mojego społeczeństwa, mojego kraju. Jako obywatel mam do tego nie tylko prawo, ale i obowiązek. Przypomnę, co było w starożytnych Atenach. Ateńczyk miał obowiązek zabierania głosu w sprawach publicznych, wypowiadania się na wszystkie sprawy, które dostrzegał w życiu publicznym. Stąd występował na rynku - nie było prasy, radia, telewizji - i mówił, co go bulwersuje, co widzi dobrego i niedobrego. Wydaje mi się, że każdy tytuł wydawniczy, radio czy telewizja mają obowiązek mówienia o tym, jak jest w społeczeństwie, w którym funkcjonują. To jest ich publiczna misja.

- W jaki sposób Ojciec Profesor postrzega św. Franciszka Salezego z jego patronowaniem dziennikarzom katolickim?

- Św. Franciszek Salezy jest widziany jako bardzo dobry pisarz kościelny, ale nade wszystko jako człowiek dialogu. Umiał rozmawiać z ludźmi nie tylko swojej orientacji religijnej, ale i z tymi, którzy należeli do innych grup religijnych i społecznych, także z tzw. heretykami i z ludźmi zmarginalizowanymi społecznie. W tym właśnie widziałbym istotę patronatu św. Franciszka Salezego dziennikarzom. Dziennikarz musi rozmawiać ze wszystkimi, musi prowadzić dialog z różnymi ludźmi, i to na płaszczyźnie wszystkich tematów. Jest wtedy orędownikiem prawdy. Co kto z tą prawdą zrobi, to sprawa jego sumienia, ale dziennikarz winien dać materię, czyli informację, nad którą odbiorca może się zastanowić.