Setki, a może tysiące z nich do dziś nie ma grobów. Rozstrzelani bądź spaleni żywcem przez Niemców pozostają już tylko w Bożej i ludzkiej pamięci. Czasem ich nazwiska utrwalają memoratywne tablice ledwie mówiące cokolwiek o bohaterach. Przechodzimy obok ich minionego życia bez emocji, a przecież dzięki nim jesteśmy Polakami.

Ukochana Maria Wanda Nikolajuwna, sanitariuszka AK, lat 20, jedyna córeczka, zginęła w powstaniu 22 sierpnia na Żoliborzu. Jerzy Wiesław Borkiewicz, członek Szarych Szeregów, zginął w wieku 16 lat. Edward Graz ps. Adek, lat 22, żołnierz AK batalionu „Zośka”, poległ 31 sierpnia 1944 r. przy ul. Bielańskiej. Zofia Janczewska, łączniczka „Jaga” batalionu „Zośka”, poległa tego samego dnia na tej samej ulicy. Rodzina Milewskich zamordowana przez Niemców w Państwowej Wytwórni Papierów Wartościowych w końcu sierpnia 1944 r.; Janina z Wróblewskich Milewska, kpt. Wiktor Korwin Milewski oraz ich córki: Ewa, lat 12, Alusia, lat 4, i Małgosia, lat 3. Zofia Chmura z domu Olechowska zginęła podczas rzezi Woli w „czarną sobotę” w Szpitalu św. Łazarza przy ul. Leszno. Adam Chmura zginął w Powstaniu Warszawskim rozstrzelany przez Niemców w egzekucji na placu Żelaznej. Mieczysław Morawski, oficer AK, został zamordowany przez Niemców. Marian Paweł Skórzewski, tercjarz franciszkański, br. Franciszek, żołnierz AK z baonu „Wigry” ps. Drogosław. Zofia Wasik ps. Zosia, lat 23, łączniczka AK „Chrobry II”, zginęła 17 sierpnia 1944 r. To jej ojciec – Mikołaj Wasik, sierżant, również uczestnik powstania, postawił w 1946 r. we wsi Dąbrówno pomnik poświęcony żołnierzom Powstania (Sierpniowego) Warszawskiego i córce.

Granitowe, marmurowe czy piaskowe tablice moratywne w krużgankach warszawskiej świątyni św. Antoniego na ul. Senatorskiej są tylko symbolicznym świadectwem walki powstańców. Tu bowiem, gdzie tygodniami trwały boje o przysłowiowy skrawek ziemi, zginęło kilkuset żołnierzy. Teren świątyni stał się miejscem przejścia powstańców ze Starówki do Śródmieścia. Tu m.in., jak głosi jedna z memoratywnych tablic: „W obronie Starego Miasta podczas Powstania Warszawskiego walczyli i ginęli w Sierpniu 1944 roku żołnierze AK batalionu Łukasiński, broniąc redut: Ratusza, Pałacu Blanka, Kanoniczek, Banku Polskiego, Pałacu Mostowskich, Arsenału”.

Tu również przed kilku laty wmurowano tablicę przywodzącą na pamięć najmłodszych żołnierzy powstania – 12-, 13-letnich – czy nieco starszych bohaterów: listonoszy, łączników, kurierów. Zarówno chłopców, jak i dziewczęta.

W hołdzie za zwycięstwo pod Smoleńskiem

Ten śródmiejski, oddalony o kilkanaście metrów od ul. Senatorskiej kościół, usytuowany na tyłach Ogrodu Saskiego, swój początek datuje na lata 20. XVI wieku. Stare franciszkańskie kroniki tak mówią o powstaniu świątyni: „Król Zygmunt III, oblegając w czasie jednej ze swych wypraw znaczną twierdzę, obwarowaną sztuką i bronioną siłą, natrafił na wiele trudności w jej dobywaniu i widział codziennie niemałą stratę walecznych swych wojowników. Dnia pewnego, przypatrując się twierdzy z polskiemi pany, zachęcał ich do wytrwania i oświadczył zebranym wodzom, iż wystawi kościół w stolicy na cześć tego świętego, w którego dzień nastąpi zajęcie. Męztwo i odwaga zdobyły twierdzę, a Zygmunt spełnił swe śluby. Za powrotem jego do Warszawy wniesiono na sejmie, ażeby wystawić kościół wraz z klasztorem dla księży reformatów, którzy właśnie świeżo do Polski sprowadzeni zostali (...). Jakoż d. 4 października 1623 roku nastąpiła erekcya. Sam monarcha z małżonką swoją Konstancyą, z Władysławem, Janem Kaźmirzem, Albertem, Karolem synami i Konstancyą córką, z licznem duchowieństwem, senatorami i panami, przybył na wyznaczone miejsce”.

Pierwotnie był to drewniany kościół. Pół wieku później postawiono murowaną świątynię. W XVIII wieku dobudowano istniejące dziś krużganki. Wokół kościoła przez kilka wieków znajdował się cmentarz. Chowano również w podziemiach zakonników i zasłużonych mieszkańców stolicy. Im również oddawano hołd przez umieszczanie tablic w krużgankach. Dziś te najstarsze pochodzą z XIX wieku. Najwięcej jednak upamiętnia bohaterów Powstania Warszawskiego, ale też zamordowanych przez Niemców w czasie wojny. Czy to zakatowanych na Pawiaku, czy to w licznych niemieckich obozach na terenie Polski bądź Niemiec. Wiele epitafiów honoruje poległych czy zamordowanych przez Sowietów w Katyniu bądź sowieckich obozach.

Wielkomiejski kurz i aura przytłumiły wydarzenia przeszłego czasu. Mimo że kościół jest odsunięty kilkanaście metrów od ulicy, krużganki zaś kilka, nie są one licznie odwiedzane przez mieszkańców czy turystów. Przez lata niekonserwowane zarastały niepamięcią. Kruszały tynk i kamienie. Nastał czas, że zaczęły zagrażać zawaleniem. Rokrocznie kilkaset metrów dalej, na placu Piłsudskiego, poległym powstańcom śpiewano o ich bohaterstwie.

– Przed kilku laty, 1 sierpnia, kiedy skończyły się śpiewy na pl. Piłsudskiego – mówi ks. Lech Dorobczyński, franciszkanin, gwardian klasztoru i proboszcz kościoła św. Antoniego z Padwy – prowadzący koncert Tomasz Wolny powiedział warszawiakom: „a teraz idźcie do powstańców i do kościoła Franciszkanów. Przejdźcie przez krużganki, spójrzcie na te epitafia poświęcone bohaterom powstania”. Ledwie doszedłem do kościoła, a już były w nim setki ludzi, którzy mówili, że nie wiedzieli o istnieniu krużganków, tego miejsca upamiętnienia i historii tej świątyni. A przecież to miejsce spłynęło krwią. Wokół i w pobliżu trwały wielotygodniowe walki. Niemcy wrzucili granaty do kaplicy Najświętszego Serca Pana Jezusa, gdzie dzisiaj jest zakrystia, i zginęło tam kilkadziesiąt osób. Spalili cywilów i żołnierzy. W pewnym momencie krużganki zaczęły się tak kruszyć, że istniało niebezpieczeństwo, iż odpadające fragmenty murów mogą kogoś zabić. Podjęliśmy decyzję o ich renowacji. Dostaliśmy jakąś część funduszy od konserwatora zabytków. Przez ostatnie 3 lata dofinansowywało nas Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Udało nam się częściowo odrestaurować krużganki, na tyle, że nie zagrażają już odwiedzającym. Jesteśmy po trzecim etapie restauracji, ale na renoweację wszystkich brakuje nam funduszy. Cieszę się, że od kiedy powstał pierwszy post na Facebooku dotyczący ratowania krużganków, z udziałem znakomitych aktorów, na naszym profilu parafialnym jest kilkaset „polubień” i kilka tysięcy informacji o krużgankach. Idzie za nimi, i mamy nadzieję, że będzie nadal szła, pomoc finansowa, by móc ratować pamięć o naszych powstańcach i ludziach, którzy oddali życie dla ratowania Polski. Wmurowaliśmy też nowe tablice z inicjatywy płk. Wiesława Neweckiego, który jako 14-latek był w czasie powstania łącznikiem w zgrupowaniu „Chrobry II”. Z inicjatywy p. Jolanty Piaseckiej, córki powstańczyni, powstały tablica dla uhonorowania najmłodszych powstańców, dzieci Powstania Warszawskiego, a także tablica poświęcona Lucianie Frassati-Gawrońskiej, niezwykle zasłużonej w ratowaniu polskiej inteligencji.

Więcej nt. wsparcia dla renowacji na: www.swietyantoni.com.pl