Otwarcia obrad konferencji dokonał metropolita szczecińsko-kamieński Andrzej Dzięga. – Historia najnowsza tej ziemi jest ciągle jeszcze rozpoznawana. O Kościele nad Odrą i Bałtykiem wiemy już sporo. Jednak od strony duchowej ciągle jeszcze jest to „terra ignota” (ziemia nieznana). Los tego Kościoła zależał po wojnie od postaci będących kamieniami milowymi, od kard. Augusta Hlonda, kard. Stefana Wyszyńskiego, duszpasterzy tej ziemi z księżmi chrystusowcami na czele. One kształtowały duchową historię tej ziemi. Mamy obowiązek pokazywać ją w pełni prawdy, w tamtym czasie i jego uwarunkowaniach. Zobowiązani jesteśmy też do modlitwy o beatyfikację kard. A. Hlonda – mówił Ksiądz Arcybiskup.

Sesja inauguracyjna

Rozpoczął ją referat ks. prof. Stanisława Wilka z Lublina. Dotyczył stanowiska Stolicy Apostolskiej wobec Ziem Zachodnich Polski po II wojnie światowej. W wyniku przesiedleń powojennych miejsce protestantów zajęli katolicy, którym trzeba było zapewnić opiekę duszpasterską. Tworzył ją kard. A. Hlond na podstawie otrzymanych 8 lipca 1945 r. specjalnych uprawnień ze strony Stolicy Apostolskiej. Na ich podstawie powstała administracja apostolska gorzowska, o olbrzymim obszarze obejmującym 1/7 terytorium Polski, którą zarządzał administrator apostolski ks. Edmund Nowicki.

Drugim mówcą był prof. Jan Żaryn. Ukazał ten okres jako czas instalacji systemu sowieckiego, powodujący najróżniejsze formy represji wobec Kościoła. Jego zdaniem, komuniści całkowicie podporządkowali się wytycznym z Moskwy w realizacji polityki wyznaniowej państwa, rezygnując z próby pozostania suwerennymi.

Prof. Krzysztof Kowalczyk zajął się uwarunkowaniami polityki państwa wobec Kościoła katolickiego na Pomorzu Zachodnim. Była ona zmienną, wraz z stalinizacją systemu coraz bardziej represyjną. K. Kowalczyk scharakteryzował różnorodne formy stosowanych represji. Jak budować tożsamość mieszkańców Pomorza Zachodniego? – refleksje w 70. rocznicę przybycia na te ziemie snuł red. Piotr Semka. Zaakcentował gigantyczną pracę Kościoła katolickiego, która została wykonana dla polonizacji Ziem Zachodnich i Północnych. Wyraził zdumienie, że ten, który go zorganizował, prymas kard. August Hlond, nie ma do tej pory w Szczecinie należnego mu pomnika.

Sesja II: Kościoły mniejszościowe

Prof. Konrad Białecki przedstawił działania Kościoła narodowego (polskokatolickiego) podjęte w 1945 r. celu rozbudowy sieci parafialnej w oparciu o nowe nabytki terytorialne. Chodziło o przejęcie obiektów mających stanowić ich bazę. Szczegółowo prof. K. Białecki omówił ośrodki powstałe na terenie Szczecina (Szczecin-Port, Golęcin, Niemierzyn, Pilchowo, św. Piotra i św. Pawła). W połowie lat 50. XX wieku jako jedynie licząca się parafia pozostała ta ostatnia. Historyk Kościoła grekokatolickiego w Polsce prof. Igor Hałagida zaakcentował wyjątkową jego sytuację, gdyż został on przez władze komunistyczne zdelegalizowany, pozbawiony hierarchii, struktur administracyjnych, a jego wierni rozproszeni w wyniku akcji „Wisła”, także na tereny Pomorza Zachodniego. W warunkach, gdy byli oni prawie pozbawieni swojego duszpasterstwa, uczestniczyli w obrządku rzymskokatolickim lub prawosławnym. Następował proces polonizacji, konwersje na prawosławie.

Ks. Adrian Put przedstawił podejście Kurii administracji gorzowskiej wobec Kościołów mniejszościowych. Oparł się na oficjalnych publikacjach, analizując dokumenty, instrukcje i informacje, znajdując odniesienia do innych wyznań i Kościołów (sprawy konwersji, posługi duszpasterskiej, małżeństw mieszanych, przejmowania świątyń).

Sesja III: Problemy pracy duszpasterskiej

Ks. prof. US dr hab. Grzegorz Wejman ukazał początki tworzenia się organizacji administracji gorzowskiej. Przedstawił jej rządców (ks. Edmund Nowicki, ks. Tadeusz Załuczkowski, ks. Zygmunt Szelążek), centralne struktury Kościoła gorzowskiego (Kuria Biskupia, wikariusze generalni, Sąd Biskupi, kolegium konsultorów, Wyższe Seminarium Duchowne, inne instytucje naukowe), sanktuaria, dekanaty i parafie, liczbę czynnych kościołów. Ks. dr Tadeusz Ceynowa pokazał pracę duszpasterską na przykładzie miasta Koszalin, koncentrując się na jej początkach, w których ogromną rolę odegrali franciszkanie. Ks. prof. Bernard Kołodziej TChr, zaczynając od pierwszej Mszy św. w Szczecinie, odprawionej 6 maja 1945 r., pokazał wkład chrystusowców w duszpasterstwo, znaczący, gdyż z kapłanów zakonnych byli oni na Pomorzu Zachodnim najliczniej reprezentowani. W 1946 r. obsługiwali 24 parafie i 150 kościołów. Mgr Zofia Fenrych skupiła się na prapoczątkach duszpasterstwa akademickiego w powojennym Szczecinie. Podniosła zasługi ks. Kazimierza Żarnowieckiego (założyciela unikatowych Powszechnych Warsztatów Pracy) i organizacji „Caritas Academica”, troszczącej się o stołówki, akademiki, stypendia, pośrednictwo pracy, świetlice dla najbiedniejszych akademików.

Sesja IV: Biografie

W tej części konferencji przedstawiono trzy sylwetki duchownych, z których każdy swoją działalnością wniósł ważny wkład w kształtowanie się Kościoła po 1945 r. Mgr Agnieszka Kobus mówiła o ks. inf. Edmundzie Nowickim. To jemu pierwszemu przypadło zadanie bycia administratorem apostolskim administracji kamieńskiej, lubuskiej i prałatury pilskiej w Gorzowie od 1945 r. do usunięcia go przez władze państwowe w 1951 r., a zatem kształtowanie życia kościelnego w najbardziej pionierskim czasie. Dr Zbigniew Staruch za bohatera swojej prezentacji wybrał postać ks. Franciszka Włodarczyka TChr, który jako pierwszy polski kapłan gorliwie organizował od podstaw posługę duszpasterską w Goleniowie. Mgr Michał Siedziako zreferował pierwsze lata działalności (1950-1955) o. Władysława Siwka SJ, charyzmatycznego diecezjalnego duszpasterza akademickiego, zasłużonego w formowaniu się inteligencji katolickiej Szczecina. Prześladowany za bezkompromisowe słowa prawdy został z miasta usunięty w 1955 r.

Sesja V: Kościół w polityce władz PRL na Pomorzu Zachodnim

Ks. dr hab. Dariusz Śmierzchalski-Wachocz to badacz zajmujący się duchowieństwem obszaru byłej diecezji gorzowskiej. W swoim wystąpieniu pokazał, jaką cenę płaciło ono za wierność Kościołowi, będąc w okresie komunistycznym poddawane różnym prześladowaniom. Duchowieństwo było zastraszane, inwigilowane, więzione, skazywane na zesłanie, karane wysokimi podatkami i grzywnami. Represje nasilały się wraz z umacnianiem się komunistów u władzy. Wreszcie największym uderzeniem był dekret z 9 lutego 1953 r. o obsadzaniu urzędów kościelnych, gdy władza chciała przejąć pełną kontrolę nad obiegiem personalnym w Kościele. Ks. dr Robert Masalski mówił o działalności charytatywnej Kościoła, która zawsze była jego obowiązkiem. Na terenie administracji gorzowskiej zajmowało się nią Stowarzyszenie „Caritas” ustanowione 15 stycznia 1946 r., będące najliczniejszą organizacją masową na Pomorzu Zachodnim. Działała z rozmachem do 4 lutego 1950 r., gdy jako kościelna organizacja pod przymusem państwa uległa rozwiązaniu. Ks. R. Masalski dał przykłady jej działań – formy pozyskiwania darów i środków finansowych na cele dobroczynne i różnorodne dzieła miłosierdzia podejmowane przez organizację. Jako ostatni wystąpił ks. Robert Włodkowski. Scharakteryzował działalność Wydziału do Spraw Wyznań istniejącego przy Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Szczecinie w latach 1950-1956. To właśnie ten organ władzy sprawował nadzór nad Kościołem i stał najczęściej za represjami, które nań spadały.

Organizatorzy zapowiedzieli wydanie drukiem wygłoszonych referatów. Poinformowali też o planach zorganizowania trzech kolejnych konferencji poświęconych następnym okresom historii Kościoła na Pomorzu Zachodnim i ziemi lubuskiej. Objęłyby one lata 1956-72, 1972-78 i 1978-89 tak, by stworzyć w miarę całościowy obraz trudnej historii Kościoła katolickiego na Pomorzu Zachodnim i ziemi lubuskiej w okresie państwowości PRL.