Przed 40. laty 1 października 1962 r., w dzień święta Macierzyństwa Najświętszej Maryi Panny papież Jan XXIII w bazylice św. Piotra w Rzymie dokonał uroczystego otwarcia obrad Soboru Watykańskiego II. Pod koniec inauguracji tego świętego zgromadzenia papież wygłosił przemówienie. Rozróżniając pomiędzy substancją wiary a jej historycznymi formami, wskazał drogę działania rozpoczynającego się soboru. Stwierdził, iż nie poddaje się w wątpliwość przekazanej wiary, ale chodzi o to, w jaki sposób ma być ona przepowiadana w dzisiejszym świecie. Stąd wskazał, iż zadanie soboru nie polega na powtarzaniu przebrzmiałych formuł, ale na przekazaniu ich współczesności "dzięki nowemu wysiłkowi". Stąd było to przemówienie opowiadające się za otwarciem, które nie kończy się na potępieniu błędów, ale po raz pierwszy staje wobec pytań współczesnego świata, aby mu we właściwy sposób przepowiadać Ewangelię.
W swojej przemowie Jan XXIII podał między innymi zasady, które wprawiły opinię publiczną w zadziwienie. Powiedział wówczas: "Kościół zawsze przeciwstawiał się błędom i często potępiał je z całą surowością. Teraz jednak Oblubienica Chrystusa woli zastosować medycynę miłosierdzia niż surowości. Woli wychodzić naprzeciw potrzebom dnia dzisiejszego, aby ukazać w ten sposób wartość nauczania Kościoła, zamiast ponownie potępiać". I tak było. Podczas obrad Soboru nie było słychać już ani ekskomunik, ani kolejnego wykazu błędów, którym dotychczas towarzyszyło "anathema sit" ("niech będzie wyklęty"). Już z tych słów widać było, iż sobór będzie się starał wypracować nową orientację duszpasterską, której jednak nie można było traktować jako równoczesną z ujmowaniem w nawias teologii; jak się potem okazało, w czasie obrad soborowych chodziło o wypracowanie teologii o nowej inspiracji.
Ojciec Święty Jan XXIII zadbał ściśle o duchowe przygotowanie do soboru, prosząc o modlitwy i ofiary w intencji obradujących ojców soborowych. W encyklice Poenitentiam agere z 5 lipca 1962 r. papież nawoływał do pokuty w intencji zgromadzenia.
Sobór Watykański II obradował w 4 sesjach: jesień 1962 r., jesień 1963 r. , jesień 1964 r. i jesień 1965 r. Nowością na tym soborze była obecność obserwatorów niekatolickich, których liczba przy końcu obrad ostatniej sesji doszła do 93; reprezentowali oni 28 Kościołów i wyznań.
Oficjalne zamknięcie soboru nastąpiło 8 grudnia 1965 r. W sumie sobór opublikował 16 dokumentów: 4 konstytucje, 9 dekretów i 3 deklaracje. Przypomnijmy, że konstytucja jest obszernym dokumentem, który wypowiada się w sprawach podstawowych i przedstawia je w sposób możliwie pełny. Dekret jest dokumentem zawierającym ogólne i szczegółowe wskazówki dla życia określonych kręgów osób. Natomiast deklaracja to oświadczenie Kościoła, w którym zajmuje on stanowisko wobec konkretnych spraw.
Praktycznie sobór zabrał głos na temat wszystkich spraw i trosk życia Kościoła. Jeśli wcześniejsze sobory zabierały głos zawsze tylko w odniesieniu do problemów cząstkowych, reformując, porządkując i wyjaśniając doktrynalnie zagrożone obszary, to Vaticanum II postawił sobie zadanie, przed jakim nie stanął żaden sobór. Była nim mianowicie odnowa życia, która miała się dokonywać nie na drodze regulacji prawnych, ale w oparciu o duchowo-teologiczne centrum życia Kościoła. Takich wymagań nie postawił sobie żaden wcześniejszy sobór.
W historii Kościoła i w historii soborów Vaticanum II z pewnością stanowi zupełnie inny rozdział, niż to było w przypadku Soboru Trydenckiego. Odnosi się to do sposobu, w jaki przemawiał, a ostatecznie do funkcji, jaką spełnił w Kościele. Tutaj tradycyjna rola soboru, która się kształtowała od najwcześniejszych soborów, została tu zmieniona. Była to tradycja, która widziała rolę soboru w urzędowym odcięciu się od herezji oraz w dyscyplinarnej formie na drodze regulacji prawnych. To nowe rozumienie zostało określone przy pomocy (błędnie rozumianego) pojęcia "sobór pastoralny", które ujmuje rolę soboru jako teologiczno-duchową, wypływającą ze Słowa Bożego odpowiedź na wyzwania czasu.

Udział Polaków w II Soborze Watykańskim

Udział biskupów polskich w soborze był znaczący, aczkolwiek z powodu warunków politycznych panujących w naszym kraju, mocno ograniczony. Na sesji inauguracyjnej było obecnych 20 biskupów polskich na 65, czyli jedna trzecia. Polskim audytorem świeckim soboru mianowany został Stefan Świeżawski, profesor KUL. W drugiej sesji soboru (od 29 września 1963 r.) wzięło udział 27 biskupów polskich. W III sesji otwartej 14 września 1964 r., wzięło udział 26 biskupów. W czasie IV sesji Episkopat Polski wydał między innymi Orędzie biskupów polskich do ich niemieckich Braci w Chrystusie, zapraszające do udziału w polskich uroczystościach z okazji Tysiąclecia Chrztu Polski.
Polscy przedstawiciele Episkopatu wielokrotnie przemawiali podczas dyskusji soborowych. Najczęściej nad konkretnymi problemami biskupi polscy dyskutowali między sobą, a następnie jeden z nich przedstawiał rozwiązania w imieniu Episkopatu.
Proces wdrażania w życie Kościoła w Polsce uchwał Soboru Watykańskiego II był powolny, ale planowy i systematyczny. Dzięki dużej rozwadze Episkopatu Kościół w Polsce nie doznawał szoku posoborowego, jak to miało miejsce na Zachodzie.
Ogromna praca Vaticanum II wydała i ciągle wydaje błogosławione owoce i zapewne kierunek przemian, nakreślony w dokumentach soborowych i posoborowych, długo jeszcze będzie się umacniał, aż do czasu, kiedy Kościół uzna, że czas na kolejny sobór powszechny.