Elżbieta Adamczyk: - Księże Profesorze, zjawisko rozwodów w Polsce narasta, coraz większy procent sakramentalnych związków małżeńskich się rozpada. Nie jest tajemnicą, że zwiększa się liczba pozwów o stwierdzenie nieważności małżeństwa, składanych w Trybunale Metropolitalnym. Jaka jest skala tego zjawiska?

Ks. prof. Grzegorz Leszczyński: - To prawda, ilość pozwów o stwierdzenie nieważności małżeństwa wzrosła zdecydowanie. Myślę, że oprócz sugestii zawartej w Pani pytaniu jest to również spowodowane wzrostem świadomości, przy znacznym udziale mediów, że istnieje w Kościele prawna możliwość uznania zawartego małżeństwa za nieważne.

- Nie jest to jednak „rozwód kościelny” jak sądzą niektórzy?

- Oczywiście, nie. Zgodnie z nauczaniem Kościoła, opartym na Ewangelii, małżeństwo jest jedno i nierozerwalne. Istnieją natomiast określone w prawie przyczyny, które powodują, że małżeństwo od początku nie zaistniało lub było zawarte nieważnie.

- Jakie to są przyczyny?

- Każda osoba, aby zawrzeć małżeństwo w sposób ważny, winna być przede wszystkim zdolna do wyrażenia w sposób świadomy i dobrowolny aktu zgody małżeńskiej, a ponadto winna być zdolna do podjęcia, a w konsekwencji do wypełnienia istotnych obowiązków małżeńskich. Mówiąc językiem prawniczym, są to trzy kategorie przyczyn nieważności małżeństwa: przeszkody zrywające, które czynią osobę niezdolną do ważnego zawarcia małżeństwa, wady zgody małżeńskiej oraz brak formy kanonicznej wymaganej do ważnego zawarcia małżeństwa.

- Co się kryje pod tymi prawnymi sformułowaniami?

- Trudno w tej rozmowie wymienić wszystkie szczegółowe kwestie. Najogólniej mówiąc przeszkodą małżeńską jest każda okoliczność, która na mocy prawa Bożego lub ludzkiego nie pozwala na ważne lub godziwe zawarcie małżeństwa. Wśród przeszkód wyróżniamy np. wiek, istniejący już węzeł małżeński, święcenia, pokrewieństwo, powinowactwo, niemoc płciową i inne.

- Czym są wady zgody małżeńskiej?

- Przyczyną sprawczą małżeństwa jest zgoda stron, która musi być rzeczywista, a więc nie pozorna czyli tylko zewnętrzna, musi być w pełni świadoma i dobrowolna, a ponadto równoczesna i wzajemna, czyli powzięta przez obie strony. Akt zgody małżeńskiej wymaga zatem od nupturientów zdolności do jego wyrażenia. Brak tej zdolności, wynikający z określonych w prawie przyczyn, czyni zgodę małżeńską nieważną. Wady zgody małżeńskiej to innymi słowy przyczyny, które czynią osobę niezdolną do wyrażenia w sposób ważny zgody małżeńskiej. Zaliczamy do nich np. przymus fizyczny i moralny, podstęp, błąd, jak i najczęściej spotykany w orzecznictwie tytuł nieważności małżeństwa, jakim jest niezdolność do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich, będąca konsekwencją różnego rodzaju zaburzeń sfery psychicznej, takich jak np. psychozy, anomalie psychoseksualne czy silna niedojrzałość emocjonalna.

- Czy wystarczy, że ktoś jest niedojrzały psychicznie, aby uznać go za niezdolnego do małżeństwa? Wiele jest przecież osób niedojrzałych w naszym społeczeństwie…

- Na tym tle dochodzi często do nieporozumień. Osoby przychodzące do naszego Trybunału mają przekonanie, że jeśli byli niedojrzali do małżeństwa, to automatycznie związek jest nieważny. Niedojrzałość w sensie potocznym, czy nawet psychologicznym, niekoniecznie jest kategorią prawną, stanowiącą podstawę stwierdzenia nieważności małżeństwa. Niedojrzałość ta, aby czynić osobę niezdolną do podjęcia obowiązków małżeńskich i to istotnych, takich jak obowiązek wierności, zrodzenia i wychowania potomstwa, stworzenia relacji międzyosobowej między małżonkami - winna mieć charakter poważny, ciężki oraz istnieć już w momencie zawierania małżeństwa. Co najważniejsze, dana osoba, stawiając pewną tezę, musi jej dowieść i temu służy proces. Obowiązek przedstawienia dowodów spoczywa na stronie wnioskującej o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Podam typowy przykład: niewystarczający jest dowód niewierności współmałżonka w czasie trwania małżeństwa. Trzeba udowodnić, że w momencie zawierania małżeństwa zakładał on niewierność, a więc wykluczył dochowanie wierności.

- Jakie środki dowodowe są w dyspozycji sędziów?

- Sędziowie w orzekaniu o nieważności danego małżeństwa biorą pod uwagę przede wszystkim zeznania stron, zeznania świadków, różne dokumenty, a w sprawach dotyczących impotencji lub sfery psychicznej - opinię biegłego sądowego, która nie ma charakteru wiążącego, nie mniej stanowi ważny dowód. Opinia ta jest niezwykle istotna dla sędziów, gdyż stwierdza lub nie, istnienie w momencie zawierania małżeństwa jakiegoś zaburzenia natury psychicznej u danej osoby i jego wpływ na zdolność osoby w sferze świadomości i wolności działania.

- W tak trudnych i delikatnych sprawach jak relacje małżeńskie nie jest łatwo podejmować decyzję. Czym kierują się sędziowie Trybunału Metropolitalnego?

- Sędziowie służą prawdzie. Jest to zasada naczelna ich działalności. Działanie dla dobra człowieka nie może nigdy oznaczać orzekania w sposób niezgodny z zasadami prawa. Mogę stwierdzić z pełnym przekonaniem, że w naszym Trybunale Metropolitalnym sędziowie orzekają zawsze zgodnie z własnym sumieniem, stojąc na straży jedności i nierozerwalności małżeństwa, co nie oznacza że ich opinie zawsze są jednomyślne.

- Co powinien zrobić człowiek, który przypuszcza lub ma dowody na to, że jego małżeństwo zostało zawarte nieważnie?

- Sadzę, że najpierw powinien skonsultować swoje przypuszczenia z duszpasterzami w parafii. Każdy ksiądz studiował prawo kanoniczne w seminarium i z pewnością ma wiedzę wystarczającą do tego, aby rozeznać sprawę. Następnym krokiem powinno być zasięgnięcie porady w Trybunale Metropolitalnym, w którym zawsze można uzyskać poradę prawną. Dopiero następnym etapem jest przygotowanie i złożenie pozwu. Pozwoli to uniknąć składania próśb, które są pozbawione jakichkolwiek podstaw prawnych i faktycznych.