Kapadocja to wschodnia górzysta kraina Azji Mniejszej, współcześnie prowincje: Nevşehir, Nigde, Aksaray i Kayseri. Region powstał ok. 60 mln lat temu w wyniku erozji miękkich warstw lawy i popiołu. Trzy nieczynne obecnie wulkany, znane jako góra Erciyes (Argeus), góra Hasan i góra Güllü, do dnia dzisiejszego przypominają turystom o swojej dawnej aktywności. Początki osadnictwa sięgają tu epoki paleolitu, a znajdowane na tym obszarze gliniane tabliczki z najstarszym znanym nam zapisem staroasyryjskim archeolodzy datują na przełom XX i XIX wieku przed Chr.

Hetyci i Rzymianie

Spisana historia Kapadocji prowadzi nas do Hetytów, to oni czynią z niej kolonię handlową, która w kolejnych wiekach staje się ważnym węzłem na Jedwabnym Szlaku. Po upadku imperium hetyckiego w XII wieku przed Chr. obszar przechodzi kolejno pod wpływy królów Asyrii i Frygii, aż do czasu inwazji perskiej w VI wieku przed Chr. W 334 r. Aleksander Wielki wypiera Persów w bitwie pod Troją. Jego panowanie rozpoczyna epokę hellenistyczną, która często mylnie i na skróty utożsamiana jest z kulturą grecką. W rzeczywistości kultura ta na obszarze Anatolii jest mieszaniną wielu nurtów kulturowych, także nadal obecnych wierzeń rodzimych Frygów, Lidyjczyków i Hurytów. Silny wpływ na resztę regionu miało królestwo Pergamonu, a za sprawą generałów Aleksandra Wielkiego, którego podboje docierały zarówno na obszar Egiptu, jak i Indii, pojawiają się tu nowe egzotyczne elementy w wierzeniach i architekturze sakralnej. Pod koniec naszej ery Anatolia znajduje się już pod dominacją Rzymu. Na ten okres datuje się sprowadzenie dużej grupy Żydów z obszaru Mezopotamii.

Początki chrześcijaństwa

Obecność licznych gmin żydowskich na obszarze Anatolii potwierdza zarówno architektura – zachowały się ruiny wielu synagog – jak i późniejsze relacje rzymskich kronikarzy. Także w przekazach Nowego Testamentu pojawia się informacja o Żydach z Kapadocji. Są oni obecni podczas Pięćdziesiątnicy, a zatem wielu staje się świadkami Zesłania Ducha Świętego i odważnej przemowy św. Piotra. Później jeden z listów Apostoła jest już wprost adresowany do braci żyjących w Kapadocji, Azji i Bitynii.

Do Kapadocji przybywa także św. Paweł wraz z Barnabą. Podczas swojej pierwszej podróży misyjnej Apostoł dociera głównie do Derbe i Listry, a w kolejnej – również do Iconium. Powstające wspólnoty chrześcijan, w odróżnieniu od Kościoła w Jerozolimie, stają się coraz bardziej kosmopolityczne. Tworzą je zarówno nawróceni żydzi, jak i coraz liczniejsi przedstawiciele ówczesnego wielokulturowego świata pogańskiego.

II wiek to dla wyznawców Chrystusa okres wzmożonych masowych prześladowań. Wówczas groty kapadockie stają się miejscem schronienia dla chrześcijan uciekających z większych ośrodków miejskich. Wiele z tych grot powstało na drodze naturalnego wietrzenia skał i zostały jedynie przemodelowane tak, by nadawały się do zamieszkania lub służyły do celów sakralnych. Inne, takie jak chociażby znajdujące się w Dolinie Ihlara (dziś miejscowość o nazwie Güzelyurt), są świadectwem kształtowania się architektury i sztuki chrześcijańskiej na tym terenie. Wykuwane w miękkim tufie liczne kościoły i kaplice dekorowano freskami przedstawiającymi żywoty świętych postaci i męczenników albo bardzo uproszczoną wersję historii zbawienia. Dobrym miejscem schronienia przed rzymskimi żołnierzami stawały się, obok grot, także liczne podziemne miasta budowane jeszcze za czasów Hetytów. Budowano je wielopoziomowo, tak by mogły pomieścić nie tylko całą lokalną społeczność (czasami nawet 15 tys. osób), ale również zwierzęta. Dobrze zorganizowany system wentylacji oraz połączeń między pomieszczeniami sprawiał, że temperatura wewnątrz utrzymywała się na stałym poziomie 16-17°C zarówno latem, jak i zimą. Pozwalało to na przebywanie pod ziemią nawet przez kilkanaście miesięcy. Wraz z przybyciem chrześcijan niektóre pomieszczenia zmieniły swoje pierwotne przeznaczenie. Pojawiły się podziemne baptysteria, sale zdobione krzyżami, które były wykorzystywane do celów liturgicznych, a także cmentarze.

Ojcowie kapadoccy

Obecność chrześcijan w Kapadocji sprawiła, że szybko stała się ona centrum chrześcijańskiej edukacji oraz życia monastycznego. W połowie III wieku powstało tu centrum teologiczne, z którym w IV wieku związani byli trzej wybitni synowie ziemi kapadockiej, późniejsi biskupi i obrońcy czystości wiary przed herezją arianizmu i pneumatomachii.

Bracia Grzegorz z Nyssy (335-394) i Bazyli z Cezarei Kapadockiej (330-379) oraz zaprzyjaźniony z nimi Grzegorz z Nazjanzu (330-391) przyczynili się do wypracowania terminologii, która posłużyła zdefiniowaniu dogmatu o Trójcy Świętej. Wykształceni w dziedzinach filozofii i literatury greckiej zwalczali współczesne im herezje na płaszczyźnie intelektualnej, a także w formie pastoralnej, przewodząc trzem stolicom biskupim. Na dzień dzisiejszy można mniej więcej wskazać ich lokalizację, a jedna z nich – Nyssa, gdzie dopiero od niedawna umożliwiono zwiedzanie skromnych ruin starożytnego miasta, pozostaje stolicą tytularną biskupów.

W ocenie historyków, spośród trzech ojców kapadockich św. Bazyli odznaczał się najbardziej wnikliwym umysłem i sprawnością intelektualną do przeprowadzania filozoficznych i teologicznych wywodów. Zafascynował się on jednak życiem pustelniczym i ascetycznym, które praktykowały wspólnoty anachoretów na obszarze Egiptu. Uporządkował wytyczne dla tego stylu życia pozostawione przez św. Pachomiusza oraz św. Antoniego i stworzył pierwszą regułę życia mniszego, która kładła akcent na wspólnotowość i posłuszeństwo przełożonemu, a nie tylko na osobiste uświęcanie się drogą ascezy i umartwienia. W Kościołach obrządku wschodniego wspólnoty mniszek do dzisiaj żyją według reguły napisanej przez św. Bazylego.

W grotach kapadockich powstawały pierwsze zakony – zarówno męskie, jak i żeńskie. Liczne kaplice klasztorne w Dolinie Göreme, tzw. muzeum na wolnym powietrzu, pozostają bogatym świadectwem tamtej epoki.

Sztuka i sacrum

Freski zachowane w grotach przetrwały okres ikonoklazmu – bolesnego stulecia w historii Kościoła (726-843), kiedy to z pobożnych pobudek niszczono wiele świętych obrazów i ikon.

Na zabobonny lęk chrześcijańskich cesarzy Konstantynopola, by nie dopuszczać się świętokradztwa przez czynienie podobizn świętych postaci, nałożyły się przekonania muzułmańskie, które docierały do obszaru Anatolii z Persji. Ciekawym wyjątkiem jest panowanie Turków Seldżuckich, podczas którego wystrój kościołów kapadockich nie tylko nie ucierpiał, ale wręcz otrzymał nowy impuls do wzbogacenia zdobień.

Taką tolerancję może tłumaczyć bliskie sąsiedztwo nowego centrum duchowego w Konyi (starożytne Iconium) oraz działalność Mevlany Rumiego. Założone przez niego Bractwo Wirujących Derwiszy jest przykładem życia wspólnoty religijnej w obrębie islamu. Mistyka i zachęta do medytacji, chociaż zdecydowanie muzułmańska, to jednak mocno inspirowana jest życiem i pismami mistyków chrześcijańskich, którzy zamieszkiwali te ziemie w poprzednich wiekach.

Sami Turcy przyznają, że islam w wydaniu arabskim nigdy nie zakorzenił się w ich mentalności, nie potrafią jednak wytłumaczyć, z jakich źródeł czerpali twórcy ich, tureckiej, jakże odmiennej od arabskiej, duchowości...