Dwusetna rocznica urodzin Zygmunta Fortunata Miłkowskiego, znanego pod pseudonimem Teodor Tomasz Jeż, stała się okazją do ogłoszenia przez Sejm roku 2024 rokiem „żołnierza i pisarza, wytrwałego działacza niepodległościowego, twórcy idei obrony czynnej i skarbu narodowego”.

Konspirator dla Niepodległej

Urodził się 23 marca 1824 r. w Saracei na Podolu, w rodzinie oficera napoleońskiego. Ukończywszy Wydział Matematyczno-Fizyczny Liceum w Odessie, wyjechał na studia z matematyki w Kijowie, gdzie zorganizował konspirację niepodległościową. W 1848 r. wyruszył przez Galicję na Węgry, by wziąć udział w powstaniu węgierskim podczas Wiosny Ludów i bić się „za waszą i naszą wolność”. Uczestniczył w walkach w Legionie Polskim gen. Józefa Wysockiego. Następnie przez Turcję dotarł na Zachód, ale niebawem jako emisariusz Towarzystwa Demokratycznego Polskiego działał w Kijowie. Po dekonspiracji uciekł do Mołdawii i był przez wiele lat emisariuszem na Bałkanach. Powołał tam ośrodek pośredniczący między uchodźstwem polskim w Paryżu a konspiracją na Ukrainie.

Miłkowski był demokratą, wychowanym w tradycji romantycznej i przekonanym o konieczności zbrojnej walki o niepodległość. W 1862 r. został mianowany naczelnikiem wojskowym na Ruś przyszłego powstania, zaś po wybuchu walk – naczelnikiem na Podolu. Ze zorganizowanym w Turcji oddziałem przedzierał się na Ukrainę, pobił zagradzający drogę oddział rumuński pod Kostangalią, jednak nie chciał dalej walczyć z Rumunami i złożył broń. Współpracował z Komitetem Centralnym Narodowym oraz ze Zjednoczeniem Emigracji Polskiej, aktywnie uczestnicząc w działalności Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Opis tego środowiska znajdziemy w jego Sylwetach emigracyjnych. W 1863 r. próbował dotrzeć ze sformowanym przez siebie oddziałem na teren południowej Rosji, by wziąć udział w powstaniu styczniowym, ale został aresztowany przez władze austriackie. Kolejne lata spędził w Belgradzie (1864-66), Brukseli (1866-72) i Szwajcarii (od 1872).

Odbudować Polskę

Miłkowski sam o sobie mówił, że jest Polakiem, republikaninem i demokratą. Całe życie tego działacza i pisarza było pasmem działań konspiracyjnych podejmowanych z miłości do Polski i pragnienia odzyskania przez nią niepodległości. Jego zdaniem, należało korzystać z różnych wydarzeń i sposobności, jak długo sprawa polska była w obiegu międzynarodowym.

W 1887 r., wraz z Ludwikiem Michalskim, założył w Zurychu tajną organizację – Ligę Polską, która w 1893 r. przekształciła się w Ligę Narodową. Był autorem jej podstawy programowej, która zakładała odbudowanie Polski jako demokratycznej republiki i współpracę z innymi narodami zamieszkującymi dawną Rzeczpospolitą.

Z Ligi Narodowej wyrosła jedna z najważniejszych polskich formacji politycznych – Narodowa Demokracja. W nowej organizacji prym wiedli młodzi działacze: Roman Dmowski, Zygmunt Balicki i Jan Ludwik Popławski. Miłkowski pozostał cenioną postacią tego ruchu. Zakończył z nim współpracę dopiero pod koniec pierwszej dekady XX wieku, gdy obóz narodowo-demokratyczny przyjął zbyt ugodową – w jego opinii – postawę wobec caratu. Taka reorientacja polityczna ruchu nigdy nie zyskała jego akceptacji i zaważyła na dalszych relacjach z endecją, sprawiając, że Miłkowski publicznie potępił dawnych uczniów i politycznych sojuszników.

Nie stać z próżnymi rękoma

Pod pseudonimem Teodor Tomasz Jeż opublikował ok. osiemdziesięciu powieści (m.in. Asan, Uskoki, Za króla Olbrachta, Wasyl Hołub). Opisywał życie Polaków i Ukraińców na terenie Rusi, XIX-wieczne wojny i powstania narodowe. Dokumentował ponadto etnografię epoki oraz relacje etniczne i społeczne szlachty i chłopów, sagi rodzinne. Był także twórcą publicystyki społeczno-politycznej.

W 1887 r. ukazała się jego słynna broszura Rzecz o obronie czynnej i Skarbie Narodowym. Był to przełomowy tekst w jego publicystyce politycznej. Jego treść odegrała ważną rolę wychowawczą dla młodego pokolenia lat 80. i 90. XIX wieku, wkraczającego na drogę działalności społeczno-politycznej, bez wyraźnie jeszcze sprecyzowanych poglądów. Zdaniem Adama Lewaka, broszura „kończyła okres bezwładu po klęsce 1863 r., budziła społeczeństwo z apatii i dawała program polityki czynnej”.

Miłkowski odrzucał stanowiska ugodowców i pozytywistów poszukujących porozumienia z zaborcami, co ułatwiało im wynarodowienie Polaków. Rozpoczął poszukiwania nowych rozwiązań dla polskich wyzwań; wielokrotnie podkreśla, że w polityce liczy się przezorność: „Bierność obronna, jaką się u nas praktykuje, jest oddaniem się na łaskę i niełaskę, liczeniem na wyrozumiałość, na litość, na wypadek wreszcie, jest polityką owczą wobec polityki wilczej, polityką nacechowaną w stopniu wysokim lękliwością i nie rozumem”.

Zdaniem Miłkowskiego, rzecznicy idei obrony biernej uznawali, że po beznadziejnej klęsce trzeba dążyć do ugody z zaborcami w imię zachowania elementów przynajmniej polskości. Utrzymywał, że taka postawa była wynikiem upadku na duchu. Traktował to zatem jako przejaw kapitulanctwa, apatii, a niekiedy też fałszywego pragmatyzmu polskiego społeczeństwa i jego elit. On sam po klęsce powstania nadal wierzył w sens walki o niepodległość. Był przekonany, że polskości nie da się zachować w ramach zaborczych imperiów. Wyróżnikiem narodowego charakteru Polaków jest bowiem – jak twierdził – umiłowanie wolności.

Postulował zatem powrót do obrony czynnej i przygotowywanie się do walki zbrojnej w sprzyjającej sytuacji międzynarodowej, a także gromadzenie środków potrzebnych do przyszłej walki – Skarbu Narodowego. O ile obrona bierna pozbawiała Polaków woli i tożsamości, o tyle obrona czynna miała temu zapobiec. Miała być ona oparta „na ludzie rolnym jako na podstawie Piastowej obejmującej wszystkie społeczeństwa polskiej klasy” i „pomagającej w kierunku tym pracy i pracę tę kontrolującej instytucji Skarbu Narodowego Polskiego”. Tak więc zakładał aktywizację warstwy ludu polskiego, przyjmując przy tym zasadę buntu, przekraczania reguł – narzuconego z zewnątrz – prawa w imię uprawnienia o zdecydowanie bardziej uniwersalnym charakterze, tj. uprawnienia do wolności. Jego pragnieniem było, aby w nowych warunkach wciąż walczyć o niepodległość, „(...) ażebyśmy wobec gotujących się wypadków i przewrotów z próżnymi nie stali rękami”.

W perspektywie zbliżającego się wybuchu I wojny światowej było oczywiste, że jego koncepcja obrony czynnej zbliża go do środowiska niepodległościowego i ruchu strzeleckiego Józefa Piłsudskiego. Na kilka tygodni przed wybuchem wojny (11 lipca 1914 r.) napisał list do strzelców, w którym zdradził zainteresowanie czynem legionowym i wyraził swą aprobatę dla ich działań. Miłkowski widział w nich spadkobierców idei niepodległościowej. Miał nadzieję, że nadchodząca wojna będzie szansą dla Polaków. Dlatego wzywał do organizowania się, ćwiczenia i nieustannej gotowości. Niestety, nie doczekał realizacji swoich idei. Zmarł kilka miesięcy po wybuchu I wojny światowej, 11 stycznia 1915 r., w Lozannie, dożywszy 90 lat.