Ks. Mariusz Frukacz: Wielu ludziom nie wystarcza zwyczajowa pobożność i bardzo często sięgają do praktyk związanych z mistyką Wschodu, która nie wyrasta z chrześcijaństwa. Jak wytłumaczyć taki stan rzeczy?

Ks. prof. Marek Tatar: Żyjemy w czasie, który dokonuje pewnego rodzaju oczyszczenia motywacji wiary, jej rozwoju i życia duchowego. Mamy do czynienia z krańcowymi stanowiskami: są tacy, którzy odchodzą od Kościoła, ale są też tacy, u których występuje pragnienie poszukiwania Boga oraz głębszego życia duchowego. Pewnym wyzwaniem dla Kościoła jest przygotowanie ludzi, którzy tym poszukującym będą towarzyszyli w sposób właściwy. Święta Teresa z Ávila stwierdziła, że jeżeli mamy możliwość wyboru między pobożnym a mądrym kierownikiem duchowym, to trzeba wybrać tego mądrego, i postawiła mocny zarzut, że niedouczeni kierownicy duchowi przez 20 lat wyrządzili jej wiele krzywdy. Mnóstwo ludzi pragnie pewnego pogłębienia wiary. Odpowiedzią na tę potrzebę są ruchy, stowarzyszenia i bogactwo różnorodnych dróg formacji. Bardzo widoczne jest w naszych czasach zapotrzebowanie na kierowników duchowych, mistrzów życia duchowego, i ich poszukiwanie.

Praktyki mistyki Wschodu wydają się atrakcyjne. Sprawiają wrażenie głębi, głębszego wchodzenia w świadomość i spojrzenia na rzeczywistość w kategoriach harmonii człowieka ze światem i przyrodą. Bardzo często ludzie ignorują to, że Kościół katolicki ma w swojej formacji ścieżki prowadzące do głębokiego życia mistycznego. Potwierdzeniem tego są mistycy obecni w całej historii chrześcijaństwa. Druga ignorancja dotyczy tego, że ludzie wchodzą w praktyki jogi, nie znając do końca treści tego, co przyjmują, oraz nie wiedząc, do czego mają one doprowadzić. Cała praktyka mistyki Wschodu prowadzi do harmonii wewnętrznej człowieka, nie ma tam jednak odwołania się do Boga. Z kolei w mistyce i duchowości chrześcijańskiej człowiek wychodzi w kierunku Boga. Dlatego praktyki wschodnie z duchowością chrześcijańską są nie do pogodzenia. Jest też dylemat, na ile praktyki wschodnie można nazwać religią, a na ile filozofią połączoną z etyką życia.

Czym jest rozeznawanie duchowe?

To praktyka, która istnieje od początku Kościoła i wiąże się z funkcją mistrza duchowego. Dzisiaj mówi się raczej o kierownictwie duchowym, towarzyszeniu, asystencji duchowej. To towarzyszenie komuś w rozwoju jego życia duchowego, bycie narzędziem, którym Bóg się posługuje w prowadzeniu konkretnego człowieka. Próbując zdefiniować, czym ono jest, należy stwierdzić, że jest to prowadzenie do świętości zgodnie z ideałem w życiu i powołaniem człowieka przez poznanie woli Bożej, przyjęcie jej oraz realizację. Od czasów Ojców Pustyni, Ojców Kościoła, mamy do czynienia z tą praktyką. Święty Bernard stwierdza, że kto sam czyni się kierownikiem duchowym dla siebie, jest uczniem głupca. Potrzebujemy kogoś, kto cieszy się autorytetem, doświadczeniem, szeroką wiedzą i głębokim życiem duchowym, kto zna również cały proces rozwoju życia duchowego. Rozeznawanie duchowe należy łączyć z rozeznawaniem duchów. Święty Jan stwierdza bardzo wyraźnie: „Najmilsi, nie każdemu duchowi wierzcie, ale badajcie duchy, czy z Boga są, bo wielu fałszywych proroków wyszło na świat” (1 J 4, 1). Trzeba rozeznać, pod wpływem jakiego ducha jest człowiek – czy Bożego, czy szatańskiego. U św. Ignacego Loyoli jest dwustopniowy podział na ducha pocieszenia (Bożego) i ducha strapienia (szatańskiego). O. Reginald Garrigou-Lagrange, dominikanin, mówi natomiast o duchu Bożym, duchu szatańskim i duchu świata. Wydaje się, że dzisiaj niezwykle ważny w rozeznaniu jest właśnie duch świata, bo jest mocny i dominujący. Istnieją kryteria rozeznania: Boże słowo, nauczanie Kościoła, motywacja działania i doświadczenie życiowe oraz owoce działania.

Jak mówić przeciętnemu katolikowi o zjednoczeniu z Bogiem, skoro pojęcia takie jak: kontemplacja, dary nadprzyrodzone, a zwłaszcza doświadczenie i poznanie mistyczne, często są dla niego niezrozumiałe?

Gdy dzisiaj w wyszukiwarkę internetową wpiszemy słowo: „mistyka”, to w pierwszej kolejności pojawią nam się odpowiedzi dotyczące praktyk mistyki wschodniej. Nieco szokujące jest, że gdy bierzemy do ręki publikacje Anselma Grüna, to przeczytamy, iż psychologia ma prawo kontrolować prawidłowość doświadczenia mistycznego. Trzeba rozróżnić mistykę teologiczną od życia duchowego, mistyki praktycznej i życiowej, czyli od tego, co przeżywają wierni. Oczywiście, te dwie kategorie muszą być ze sobą spójne. W mówieniu o duchowości potrzebny jest jasny i klarowny język. Ci, którzy wchodzą w głębokie życie duchowe, sami mówią o niezwykłej zażyłości z Panem Jezusem. Nie zawsze są to jakieś nadzwyczajne zjawiska. Niestety, w powszechnym odbiorze dzisiaj bardzo mocno obecna jest świadomość, że doświadczenia mistyczne to doświadczenia nadzwyczajne, np. stygmaty, glosolalia (mówienie językami), lewitacje, bilokacja. One nie są warunkiem ani kryterium, ale pełnią rolę dopowiedzenia, potwierdzenia głębokiej zażyłości z Bogiem. Trudno starszej osobie, która ma głębokie doświadczenie Boga przez praktyki pobożnościowe, podawać trudną wiedzę teologiczną – tej należy wymagać od formatorów, spowiedników i kierowników duchowych.

Czy przeciętny, zwyczajny katolik może zostać mistykiem? Czy jest to dar zarezerwowany tylko dla wybranych i nielicznych?

Mistyka to stan zjednoczenia z Bogiem. W jakiś sposób każdy przeżywa zjednoczenie z Bogiem. Problem polega jedynie na tym, na jakim etapie jest to zjednoczenie, w jakim stopniu. Bóg od naszego zaistnienia powołuje nas do świętości, ale mówimy również o rozwoju duchowym od sakramentu chrztu św. Dzisiaj, niestety, duchowość sprowadza się do naturalnych odczuć, stanów emocjonalnych i dochodzimy do absurdu, kiedy mówimy o duchowości ateisty. Życie duchowe jest pod wpływem Ducha Świętego. To uległość wobec natchnień Ducha Świętego i życie w łasce uświęcającej. Dlatego w pracy nad sobą usuwam wszystko, co przeszkadza mi w zjednoczeniu z Bogiem, a zwłaszcza usuwam grzech. Nie wolno zbyt pochopnie oceniać pobożności prostych ludzi jako pobożności dewocyjnej. Bardzo często jest to głębsze spojrzenie i przeżywanie spotkania z Chrystusem. Niekiedy jest to bardzo głębokie życie ewangeliczne.

Jak można rozpoznać, że otrzymało się dar doświadczenia mistycznego?

Oczywiście, św. Jan od Krzyża czy św. Teresa z Ávila opisywali poszczególne stopnie doświadczenia mistycznego, ale po stronie mistyka jest przede wszystkim pragnienie głębokiego życia z Bogiem. Tego się nie zdobywa tak jak np. stopni harcerskich. Na jakim etapie jest doświadczenie mistyczne – tę wiedzę musi mieć kierownik duchowy. Święty Jan od Krzyża posługuje się przykładem Hioba. Żył on uczciwie, ale nie wiedział, dlaczego Bóg dopuszcza na niego kolejne doświadczenia. Inicjatywa jest po stronie Boga i czasem jest zderzenie między pragnieniem zjednoczenia z Bogiem i brakiem ludzkich sukcesów. Po okresie aktywnej pracy człowieka przychodzi etap, w którym Bóg przejmuje inicjatywę, przygotowując go do zjednoczenia ze sobą. Życie mistyczne nie jest jakimś rozpłynięciem się w błogostanie, to jest ogromne cierpienie, które wynika z pragnienia bycia już w niebie i życia jeszcze na ziemi.

Ks. prof. Marek Tatar - prodziekan Wydziału Teologicznego UKSW i kierownik katedry mistyki chrześcijańskiej