Kiedy umierał król w czasach Rzeczypospolitej, panowie szlachta wołali ponoć: „Umarł król... niech żyje wolna elekcja!”. Nie wszyscy królowie Rzeczypospolitej zresztą spoczęli w Polsce, np. August III Sas został pochowany w Dreźnie, a średniowieczny król Aleksander Jagiellończyk – w katedrze w Wilnie. Rolę nekropolii królewskiej odgrywała katedra krakowska. Jako pierwszego króla pochowano tutaj Władysława Łokietka, wprost pod posadzką, nie zaś w krypcie. Nad nią dopiero ustawiono ufundowany przez Kazimierza Wielkiego sarkofag, który jest obecnie najstarszym w katedrze wawelskiej.

Kradzież korony...

Do grobów władców wkładano drewniane lub skórzane insygnia koronacyjne, jak np. miało to miejsce w czasie pogrzebu królowej Jadwigi Andegaweńskiej. Odnotowano też przypadek kradzieży oryginalnych insygniów koronacyjnych z grobu Kazimierza Wielkiego, której dokonał Janko z Czarnkowa. Nasz sławny kronikarz chciał przekazać łupy opozycji antyandegaweńskiej, której kandydatami do polskiego tronu byli dwaj książęta, wnuk Kazimierza Wielkiego Kaźko Słupski później uznający króla nieboszczyka Władysław Biały. Kradzież insygniów jednak się nie powiodła i ponownie złożono je w trumnie króla. Do podobnej sytuacji doszło ponad 300 lat później. Otóż głośnym echem odbiła się w Królestwie sprawa ukrycia i wywiezienia przez biskupa przemyskiego Wacława Sierakowskiego wraz z Franciszkiem Ossolińskim (podskarbim wielkim koronnym) insygniów koronacyjnych po śmierci Augusta II Sasa, po to, aby nie dopuścić do koronacji Augusta III. Sierakowski był bowiem zwolennikiem kandydatury Stanisława Leszczyńskiego na polski tron. Zagrożony wywózką na Syberię, złożył pisemne zobowiązanie zwrotu insygniów, a nawet wskazał miejsce ich ukrycia w jednym z klasztorów w Warszawie.

Król upada na ziemię

Szczegółowy opis pierwszego pogrzebu królewskiego zostawił nam wspomniany niechlubnie Janko z Czarnkowa, a dotyczył on osoby Kazimierza Wielkiego. Pogrzeb zmarłego w 1370 r. króla uświetnił orszak czterdziestu rycerzy na koniach przykrytych szkarłatem. Dwunastu rycerzy jechało ze sztandarami symbolizującymi główne ziemie królestwa. Wreszcie jechał rycerz odziany w złocistą szatę królewską na rumaku okrytym purpurą, wyobrażający osobę zmarłego króla. Towarzyszyło mu sześciu zakapturzonych mnichów ze świecami. Za nimi postępowali dworzanie, którzy rozsypywali ubogim monety czerpane z wielkich mis. Od XII wieku istniał zwyczaj obnoszenia zmarłego władcy na marach, ale później (ze względu na niedoskonałość techniki balsamowania zwłok królewskich) zastąpiono go niesieniem na marach drewnianej lub woskowej podobizny króla. Od pogrzebu Zygmunta I Starego króla reprezentował rycerz z mieczem obnażonym i skierowanym do ziemi (symbolizującym kres działalności króla za jego życia), któremu towarzyszył chłopiec niosący tarczę królewską oraz włócznię. Pod koniec pogrzebu jeździec wyobrażający króla spadał z konia na posadzkę, co symbolizowało kres panowania monarchy.

Długa droga do pogrzebu

Pogrzeby monarchów często odbywały się po wielu dniach od śmierci. Kazimierz Jagiellończyk zmarł na początku czerwca 1492 r. w Grodnie. Ciało zostało umieszczone w drewnianej trumnie (nagie zwłoki) na warstwie niegaszonego wapna, przykryto je purpurową tkaniną przetykaną złotymi nićmi. W trumnie umieszczono też drewniane atrapy insygniów królewskich oraz miecz. Kondukt pogrzebowy wyruszył z Grodna, by po ponad miesiącu dotrzeć do Krakowa. Ten osobliwy orszak żałobników obserwowało wielu mieszkańców Rzeczypospolitej, którzy oddawali swojemu monarsze cześć.

Szacowne zwłoki monarchów niekiedy musiały czekać na pochówek wiele dni. 1 kwietnia 1548 r. w Zamku Królewskim w Krakowie zakończył długi żywot król Zygmunt I Stary. Po obmyciu wodą, winem, octem i solą, zabalsamowaniu, wreszcie ubraniu w strój koronacyjny ciało złożono na łożu paradnym i wystawiono w komnacie zamkowej. Następnego dnia włożono monarchę do trumny, komnatę przemieniono na kaplicę, a zwłoki ustawiono pośród lamp i świec. Przy zwłokach kapłani nieustannie odprawiali modły. Wieść o zgonie monarchy rozeszła się po kraju lotem błyskawicy. Zawiadomiono listownie senatorów, wysłano odpowiednie pisma do władców zaprzyjaźnionych państw, papieża i cesarza, a przede wszystkim do nieobecnego w Krakowie syna władcy – Zygmunta Augusta, który przebywał w owym czasie w Wilnie. Młody monarcha przybył do stolicy dopiero... 24 maja. A ceremonia pogrzebowa miała się odbyć w lipcu.

Kiedy 8 maja 1551 r. zmarła w Krakowie Barbara Radziwiłłówna – ukochana Zygmunta Augusta, król czuwał 2 tygodnie przy jej trumnie jakby dotknięty niemocą... Cały ten czas zwłoki Barbary leżały w królewskich komnatach. Dopiero 25 maja Zygmunt zgodził się na przeniesienie ich do katedry. Nie był jednak zdecydowany, gdzie pochować żonę. Ostatecznie jej doczesne szczątki ubrano w piękną suknię z czarnego atłasu, a wszystko na żądanie króla zalano wapnem wymieszanym z popiołem. To zapewniało, że zwłoki królowej bezpiecznie dotrą do odległego o tysiąc kilometrów Wilna. Kondukt liczył 400 żołnierzy, a w każdej miejscowości, przez którą przejeżdzał orszak pogrzebowy małżonki króla, ludzie wychodzili na drogę i z kościelnych wież zabrzmiały dzwony.

W jakim kościele?

Wiele tajemnic spowiło zgon króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego, który zmarł 10 listopada 1673 r. rzekomo z powodu zjedzenia nadmiernej ilości niemytych owoców. Serce króla zostało pochowane w kościele Kamedułów na warszawskich Bielanach, wnętrzności spoczęły w katedrze lwowskiej, ciało natomiast odwieziono do Warszawy. Dopiero 3 lata później doczesne szczątki Michała Korybuta Wiśniowieckiego pochował w katedrze wawelskiej jego następca, a zarazem konkurent do władzy Jan III z rodu Sobieskich.

Gorszące sceny odbyły się po śmierci Jana III Sobieskiego. Spór o majątek rozegrał się między jego matką a synem Jakubem, który nakazał opieczętować skarbiec koronny. Uzasadniał postępowanie koniecznością sporządzenia inwentarza. Marysieńka – małżonka króla i Jakub nakazali także opieczętowanie skarbca na zamku rodowym w Żółkwi. Tajemnice spowijają też okoliczności pochówku Marysieńki. Jej trumna, znajdująca się uprzednio we Francji, pod osłoną nocy została podrzucona przed kościół Kapucynów w Warszawie. Pewien zakonnik, kiedy otworzył trumnę, zauważył, że w ustach zmarła kobieta miała medalion, który informował, że jest to Maria Kazimiera Sobieska. Sobiescy więc początkowo spoczęli w kościele Kapucynów w Warszawie.

Od dnia śmierci Jana III Sobieskiego w Wilanowie (17 czerwca 1696 r.) do dnia jego pogrzebu w krypcie wawelskiej (15 stycznia 1734 r.), wraz ze szczątkami Marii Kazimiery i Augusta II Mocnego, upłynęło blisko 40 lat. Z Zamku Królewskiego zwłoki Sobieskiego, w asyście trzymających zapalone świece ojców franciszkanów oraz senatorów i urzędników, wyniesiono na podwórzec zamkowy i złożono na zaprzężonym w osiem koni „wozie wielkim koloru karmazynowego” z krzyżem z białej materii pośrodku, przykrytym. Ciała Sobieskich oraz Augusta II Sasa przywieziono do Krakowa z końcem sierpnia 1733 r. Witane żałobnym dźwiękiem dzwonów wszystkich świątyń zostały uroczyście wprowadzone do kolegiaty św. Floriana na Kleparzu, gdzie – złożone na katafalku – spoczywały... do połowy stycznia następnego roku.