Uroczyste konferencje naukowe z udziałem byłych więźniów odbywają się zwykle w Auli Collegium Novum Uniwersytetu Jagiellońskiego, lecz badania nad skutkami zdrowotnymi pobytu w obozach, znanymi pod nazwą KZ-syndromu, rozpoczęto w Polsce w latach 50. XX wieku. Zainicjowali je prof. Antoni Kępiński i dr Stanisław Kłodziński, obaj byli więźniowie obozów: Kępiński – obozu koncentracyjnego w Miranda de Ebro, a Kłodziński – właśnie Auschwitz-Birkenau. W krakowskiej Klinice Psychiatrycznej dołączyli do tych badań prof. Eugeniusz Brzezicki, były więzień Sachsenhausen, oraz prof. Wanda Półtawska, była więźniarka i „królik doświadczalny” obozu Ravensbrück. W latach 70. do opieki nad dawnymi więźniami włączyło się młode pokolenie lekarzy i psychologów. Gasnącą populację więźniów jako ofiar bezpośrednich stopniowo zastępowały ich dzieci.

„Przegląd Lekarski – Oświęcim”

Opieka medyczna nad ofiarami obozów przekształciła się w trwający 50 lat projekt badawczy obejmujący także pokolenie ich dzieci i wnuków. Przez Klinikę Psychiatryczną AM (obecnie Collegium Medicum UJ) przewinęło się co najmniej 2 tys. byłych więźniów różnych obozów, głównie Auschwitz-Birkenau. W ciągu 30 lat pod kierunkiem naukowym prof. Antoniego Kępińskiego i pod redakcją prof. Józefa Bogusza wyniki opublikowano w 31 tomach „Przeglądu Lekarskiego – Oświęcim”. To zbiorowe dzieło obejmuje 7,2 tys. dwukolumnowych stron zawierających ok. 1050 prac, których autorami jest 477 lekarzy, psychologów, socjologów. Bariera językowa oraz niski nakład złożyły się na to, że ten ogromny dorobek naukowo-badawczy jest mało znany poza kręgami specjalistów. Egzemplarze „Przeglądu Lekarskiego – Oświęcim” są trudno dostępne nawet w bibliotekach medycznych. Opublikowanie antologii prac oświęcimskich w języku niemieckim, a potem w języku angielskim tylko częściowo zaspokoiło zapotrzebowanie czytelnicze.

Pod kierunkiem Antoniego Kępińskiego powstały pierwsze cztery rozprawy doktorskie: Aleksandra Teutscha o adaptacji do stresu obozowego, Marii Orwid o przystosowaniu do życia poobozowego, Romana Leśniaka o zmianach osobowości byłych więźniów Auschwitz i Adama Szymusika o KZ-syndromie, czyli chorobie poobozowej.

Stres pourazowy

Badania były nastawione głównie na cele diagnostyczne i lecznicze. Ich istotą było dociekanie prawdy o piętnie stresu obozowego w pierwszym i drugim pokoleniu. Prowadzono je bezinteresownie, bez grantów czy celów orzeczniczych. Problem odszkodowań i uprawnień kombatanckich pojawił się później. Zbiorowe dzieło „Zeszytów Oświęcimskich” było dwukrotnie nominowane do Pokojowej Nagrody Nobla (w roku 1993 i 1994). Chociaż nagrody nie przyznano, sama nominacja do niej była źródłem satysfakcji moralnej dla tych, którzy przeżyli obozy oraz dla ich bliskich.

Istotą choroby obozowej jest jej wielonarządowy charakter, przewlekły i postępujący przebieg oraz transmisja jej skutków na następne pokolenia. Doświadczenie Holocaustu okazało się tragedią całej ludzkości, która nie umiała przeciwstawić się zaplanowanej zbrodni ludobójstwa.

Piętno przemocy i poniżania ludzkiej godności, jakie zgotowała ideologia nazizmu w ramach programu „oczyszczania rasy ludzkiej”, naznaczyło nie tylko ofiary bezpośrednie, ale całe narody, które uznano za „niegodne życia”; przede wszystkim Polaków i innych Słowian, Żydów, Cyganów...

Niemieckie „fabryki śmierci”, zbudowane celowo na terenach okupowanej Polski, funkcjonowały jak taśmy produkcyjne. Na obozową rampę przywożono „ludzki surowiec”, który – po selekcji – poddawano precyzyjnej „obróbce”. Jednych prowadzono wprost do komór gazowych i „wypuszczano na wolność” przez krematoryjny komin, innych – jako „obozowe numery” w ciągu kilku miesięcy zmieniano w nieznane do tej pory w historii ludzkości obozowe „muzułmany”, istoty na granicy życia i śmierci.

W opracowanie metod masowego i ekonomicznego uśmiercania zaangażowano umysły nazistowskiej nauki, w tym medycyny. Programy eutanazji, akcji specjalnych, eksperymentów pseudomedycznych, wyrafinowanych metod tortur psychicznych i fizycznych – wszystko miało służyć świetlanej przyszłości III Rzeszy. Polska, zaraz za nią, była pierwszym krajem, w którym lekarze niemieccy mordowali najbardziej bezbronnych – psychicznie chorych.

Pamięć Auschwitz

Warto zapytać, jaka jest pamięć Auschwitz? Szacuje się, że obozy przeżyło ok. 20 proc. więzionych, z czego mniej więcej połowa zmarła wkrótce po uwolnieniu. Ocaleni nie byli w stanie przystosować się ponownie do normalnego życia. Siła i głębokość doznanych urazów spowodowały odwrócenie kryteriów normy i patologii. Normą stały się nawyki wyniesione z obozu, a układem odniesienia – jego piekło. Poobozowe życie na jawie wydawało się nierzeczywistym snem, a koszmarne obozowe sny – codzienną rzeczywistością.

Głęboki ślad pozostawiły metody odczłowieczania i łamania osobowości, wyrafinowane metody moralnej deprawacji więźniów prowadzące do demoralizacji i degradacji. W osobowości utrwaliły się nastroje depresyjne i spadek aktywności życiowej – utracono sens życia. Lęk przed śmiercią i przed życiem owładnęły świadomość. Osoby więzione w okresie dzieciństwa ujawniają przewagę emocji negatywnych: lęku, gniewu, wybuchowości oraz objawy obsesyjno-kompulsywne.

W praktyce lekarskiej utrwaliło się przekonanie, że rok pobytu w obozie był jak 4-5 lat życia w normalnych warunkach. Badania psychiatryczne wskazały na proces organicznego uszkodzenia mózgu i przedwczesnego starzenia się.

Nawiązanie kontaktu terapeutycznego okazało się jednym z najtrudniejszych egzaminów dla lekarza i personelu leczącego. Choroba obozowa okazała się oporna na tradycyjne metody leczenia. W Polsce nie zbudowano adekwatnej sieci szpitali czy ośrodków rehabilitacyjnych. Wielu byłych więźniów musiało korzystać z pomocy Międzynarodowego Czerwonego Krzyża. Negatywny stosunek władz państwowych do środowisk kombatanckich, bariery administracyjne, wreszcie postawy orzeczników ZUS okazały się wtórnym źródłem frustracji i niepowodzeń.

Pamięć o obozach utrwaliła się w stereotypach reagowania i zachowania. Przetrwały obozowe nawyki jedzenia, ubierania się, przetrwał obozowy język, zrozumiały jedynie w gronie współwięźniów (tzw. lagerszpracha). Pamięć o obozach ujawnia się do dzisiaj w koszmarnych snach: o selekcji, gazowaniu, biciu, kopaniu, rozstrzeliwaniu pod ścianą śmierci, ucieczkach z obozu itp. Śmiertelne zagrożenie i lęk powoduje gwałtowne budzenie się. Ponowne zaśnięcie to powrót do obozowego piekła. Przetrwała obsesyjna potrzeba gromadzenia chleba – symbolu przeżycia w obozie.

Dzieci byłych więźniów cierpią z powodu zaburzeń osobowości, niedojrzałości społecznej, zaburzeń nerwicowych i trudności adaptacyjnych. W drugim pokoleniu patologia ujawnia się w tendencjach samobójczych, nieudanych związkach małżeńskich, alkoholizmie, agresywności, niższym poziomie wykształcenia i gorszej pozycji zawodowej.

Ślepa przemoc

Antoni Kępiński pisał, że świat do dziś nie może przetrawić tego, co się stało w obozach koncentracyjnych. Proces pojednania między prześladowcami i ofiarami nadal przebiega z trudem i przekracza pokolenia. Piętno obozów zakorzeniło się w pamięci zbiorowej.

Stając na terenie obozu Auschwitz w czerwcu 1979 r. Jan Paweł II mówił: „Oświęcim jest miejscem, które ma swoją groźną wymowę nie tylko w dziejach naszego narodu, ale także w dziejach innych narodów i całej współczesnej ludzkości. Jest w tej wymowie jakaś przerażająca miara pogardy dla człowieka, miara możliwości zdeptania człowieka przez człowieka, która otwiera się wówczas, gdy na miejsce przykazania miłości życiem i współżyciem ludzi zaczyna władać jakkolwiek sformułowany imperatyw nienawiści. Czy te możliwości wygasły?”. Czy likwidacja obozu oświęcimskiego oznacza pod każdym względem ich kres?

W cywilizowanej Europie zrodził się faszyzm z obłędną teorią rasizmu oraz ideologią „oczyszczania” rasy ludzkiej. W środku Europy funkcjonowały niemieckie fabryki śmierci, które wpisały się w ludobójstwo na niespotykaną skalę w historii ludzkości. Potem stalinowski terror z sowieckimi gułagami i Sybirem, ścigał się z dziełem Hitlera. Wyniki badań medycznych, psychologicznych i społecznych nad skutkami prześladowań ze strony nazizmu i komunizmu są ważną przestrogą w refleksji nad przyszłością.

Jan Paweł II wprowadził nas w trzecie milenium w przekonaniu, że wiek XX – wiek Auschwitz przeszedł do historii, ale już u progu kolejnego stulecia pojawił się terroryzm. Kto wie, czy nie jeszcze bardziej okrutna, bo ślepa, forma przemocy, dotykająca osób niewinnych. Sekretarz Generalny ONZ, komentując atak terrorystyczny z 11 września 2001 r. powiedział, że ludzkość weszła w XXI wiek przez bramę ognia. Wydaje się, że oszalały świat staje się mistrzem zadawania cierpienia niezawinionego. Stajemy więc wobec poważnego wyzwania: uwolnienia człowieka od nienawiści, agresji, fanatyzmu. Na ile doświadczenie i ofiara Auschwitz mogą być w tym pomocne?

O syndromie stresu pourazowego i niezawinionym cierpieniu więźniów obozów koncentracyjnych oraz pracy zespołu prof. Antoniego Kępińskiego z Kliniki Psychiatrycznej Akademii Medycznej w Krakowie nad więźniami Auschwitz-Birkenau i rodzinami katyńskimi można przeczytać w książce pt. „Zdzisław Jan Ryn – lekarz, podróżnik, dyplomata” wydanej w Bibliotece „Niedzieli”, 2014